Thực hành này còn được gọi là nông nghiệp bảo tồn, hay gieo/trồng thẳng trên lớp phủ bằng thân xác thực vật cố định (mặt đất được liên tục che phủ, năm này qua năm khác), nhằm bảo vệ đất khỏi bị xói mòn, dần cải thiện cấu trúc và dinh dưỡng đất, tăng hiệu quả kinh tế từ cây trồng.
Gói kỹ thuật như sau: Không đốt cũng không dọn bỏ tàn dư thực vật (thân xác cây trồng và cỏ dại) mà giữ lại trên ruộng nương để làm vật liệu che phủ bề mặt đất. Cần tích, tạo vật liệu che phủ để đảm bảo lớp phủ đủ dày và có thể che phủ đều toàn bộ bề mặt đất. Đồng thời, không cày, không cuốc toàn bộ ruộng nương mà chỉ rạch hàng hoặc cuốc hốc, hoặc chọc lỗ để bón phân và tra hạt/trồng cây. Cây trồng được chăm sóc như thông thường.
Hình 1: Lúa nương và lúa bậc thang trên) và ngô đất dốc (hình dưới) được ứng dụng kỹ thuật che phủ và làm đất tối thiểu.
Việc ứng dụng gói kỹ tuật này hiện còn rất hạn chế. Nhiều đề tài, dự án đã nghiên cứu, thiết kế và thúc đẩy ứng dụng thực hành này cho ngô, sắn và lúa nương. Những thử nghiệm đầu tiên được thưc hiện từ 1998 -2004 bởi Viện KHKT Nông lâm nghiệp miền núi phía Bắc (NOMAFSI)[6] trong khuôn khổ các dự án hợp tác với CIRAD và IRRI. Trong khuôn khổ của các dự án nông dân nhận được sự giúp đỡ, cả về mặt kỹ thuật lẫn tài chính để thử nghiệm ứng dụng thực hành. Tuy nhiên, do nhiều lý do khác nhau, khi dự án kết thúc, đa số nông dân lại quay trở lại ứng dụng biện pháp canh tác thông thường.
Mặt khác, gói kỹ thuật này cũng thường được ứng dụng không đầy đủ, và mức độ ứng dụng khác nhau giữa các nông hộ và giữa các nhóm nông dân (Phạm Thị Sến và cộng sự, 2012). Lượng vật liệu che phủ có thể khác nhau, phụ thuộc vào lượng tàn dư thực vật sẵn có trên nương. Trên thực tế, do những khó khăn trong việc duy trì/sản xuất đủ vật liệu che phủ đất,, nông dân có thể không thực hiện đầy đủ cả che phủ đất và làm đất tối thiểu. Thay vào đó, họ chỉ thực hiện làm đất tối thiểu. Mức độ làm đất tối thiểu cũng khác nhau, phụ thuộc vào nguồn lao động, sức kéo động vật, dụng cụ làm đất và điều kiện ruộng,nương (độ dốc, loại đất v.v). Thông thường, khi nương có diện tích nhỏ, nhiều đá, nông dân thường chỉ cuốc hố để tra hạt và bón phân, trong khi đối với những nương bằng phẳng, ít đá và có diện tích lớn hơn, nông dân thường dùng trâu cày rạch hàng để tra hạt.
Bảng 1: Ứng dụng thực hành che phủ và làm đất tối thiệu được ghi nhận tại một số nơi thuộc ba tỉnh nghiên cứu
| Địa điểm |
Người áp dụng |
Năm(*) |
Diện tích (ha) |
Cây trồng |
| Tỉnh Sơn La |
|
|
|
|
| Mai Sơn |
Nông hộ |
2005 |
1.000 |
Ngô đất dốc |
| Mộc Châu |
Nông hộ |
2006 |
1.200 |
Ngô |
| Sông Mã |
Nông hộ |
2008 |
500 |
Ngô đất dốc |
| Thuận Châu |
Nông hộ |
2008 |
200-300 |
Ngô đất dốc |
| Các dự án/hoạt động đang triển khai (Dự án địa phương; dự án ACIAR-NOMAFSI và dự án CIRAD-NOMAFSI ) |
| Mai Sơn (Chiềng Chăn, Nà Ót, Cò Nòi, Hát Lót) |
26 Nông hộ |
2013 |
3,2 |
Ngô đất dốc |
| Mai Sơn (Chiềng Mai) |
NOMAFSI |
2010-2013 |
1,3 |
Ngô đất bằng |
| Mộc Châu (Mường Sang, Phiên Luông, Chiềng Hắc) |
38 nông hộ |
2010-2013 |
1,7 |
Ngô đất dốc |
| Yên Châu (Chiềng Đông) |
5 nông hộ |
2011-2013 |
1 |
Ngô đất dốc |
| Tỉnh Yên Bái |
|
|
|
|
| Huyện Văn Chấn (Suối Bu, Suối Giàng, Sơn Thịnh, Thanh Lương, Tú Lệ, Gia Hội, Nậm Búng) |
Nông hộ |
2002 |
200 |
Ngô đất dốc |
| Huyện Văn Yên (Báo Đáp, Đông Cuông) |
Nông hộ |
2004 |
100 |
Ngô đất dốc |
| Các dự án/hoạt động đang triển khai ( Dự án địa phương; dự án CIRAD –NOMAFSI và dự án CURE-NOMAFSI ) |
| Văn Chấn (Sơn Thịnh và Suối Giàng) |
50 nông hộ |
2010-2013 |
10 |
Ngô đất dốc |
| Văn Chấn (Sơn Thịnh và Suối Giàng) |
5 nông hộ |
2010-2013 |
1 |
Lúa nương |
| Huyện Trạm Tấu |
5 nông hộ |
2010-2013 |
1 |
Ruộng bấc thang |
| Tỉnh Điện Biên |
|
|
|
|
| Huyện Điện Biên Đông |
Nông hộ |
2005 |
100 |
Ngô đất dốc |
| Huyện Tủa Chùa |
Nông hộ |
2002 |
150 |
Ngô đất dốc |
| Huyện Tuần Giáo(xã Quài Cang, xã Quài Tở) |
Nông hộ |
2011 |
10 |
Ngô đất dốc |
(*) Diện tích được thống kê tại năm trong bảng. Tuy nhiên, tại thời điểm hiện tại diện tích và tình hình ứng dụng có thể khác.
Khó khăn chính trong việc mở rộng ứng dụng:
- Yêu cầu nhiều lao động hơn trong 1-3 năm đầu ứng dụng so với thực hành thông thường. Ở MNPB, nơi mà lao động bị thiếu tại các thời điểm quan trọng của nông lịch, thì đây là một trong những rào cản chính cản trở các nông hộ ứng dụng gói kỹ thuật (Phạm Thị Sến và ctv., 2015).
- Hiện chưa có thiết bị phù hợp để thực hiện chọc lỗ tra hạt.
- Gia tăng vấn đề về sâu, bệnh hại vì tàn dư thực vật có thể tạo thành môi trường thuận lợi cho chuột, côn trùng và các mầm bệnh khác.
- Nông dân đã ứng dụng các biện pháp thực hành thông thường trong thời gian dài, quen với việc vẫn đốt nương và chưa sẵn sàng để thay đổi.
- Không có đủ vật liệu để che phủ đất, nhất là trong 1-3 năm đầu. Việc bổ sung vật liệu che phủ từ bên ngoài vào nương ngô tốn quá nhiều công và chi phí. Trong khi đó, do bị gió thổi bay, bị phân hủy theo thời gian và do trâu bò phá, tàn dự cây trồng và cỏ dại còn lại trên nương từ vụ trước không đủ để che phủ.
[6] Khí đó là NOMARC (Trung tâm nghiên cứu nông nghiệp miền núi phía Bắc) trực thuộc Viện Khoa học kỹ thuật nông nghiệp Việt Nam (VASI).
Nguồn: nomafsi.com.vn
Hình 1: Lúa nương và lúa bậc thang trên) và ngô đất dốc (hình dưới) được ứng dụng kỹ thuật che phủ và làm đất tối thiểu.Việc ứng dụng gói kỹ tuật này hiện còn rất hạn chế. Nhiều đề tài, dự án đã nghiên cứu, thiết kế và thúc đẩy ứng dụng thực hành này cho ngô, sắn và lúa nương. Những thử nghiệm đầu tiên được thưc hiện từ 1998 -2004 bởi Viện KHKT Nông lâm nghiệp miền núi phía Bắc (NOMAFSI)[6] trong khuôn khổ các dự án hợp tác với CIRAD và IRRI. Trong khuôn khổ của các dự án nông dân nhận được sự giúp đỡ, cả về mặt kỹ thuật lẫn tài chính để thử nghiệm ứng dụng thực hành. Tuy nhiên, do nhiều lý do khác nhau, khi dự án kết thúc, đa số nông dân lại quay trở lại ứng dụng biện pháp canh tác thông thường.
